Kada je na kraju prošlogodišnjeg
međunarodnog festivala naučnofantastičkog filma u Trstu žiri
doneo odluku da prvu nagradu, "Zlatni asteroid", dodeli
ostvarenju mladog francuskog reditelja Jeromea Laperrousaza, "Hu-man",
teško da se na njen račun mogla uputiti neka ozbiljnija primedba, s
obzirom na nepostojanje jačeg konkurenta među drugim kandidatima za
najviše priznanje, ali je zato izbor filma o kojem je reč izazvao
neke načelne nedoumice vezane za nove trendove SF-žanra u domenu
sedme umetnosti.
Stvar je, naime, u tome što su upravo glavna odličja "Hu-mana", koja je imao u vidu žiri kad ga je pretpostavio ostalim filmovima, do paroksizma zaoštravala jednu staru dilemu naučnofantastičkog kinematografskog izraza - dilemu o odnosu žanra i medija.
Stvar je, naime, u tome što su upravo glavna odličja "Hu-mana", koja je imao u vidu žiri kad ga je pretpostavio ostalim filmovima, do paroksizma zaoštravala jednu staru dilemu naučnofantastičkog kinematografskog izraza - dilemu o odnosu žanra i medija.
Jedno od ključnih svojstava
Laperrousazovog ostvarenja ogleda se u činjenici da je to film čije
je svako diskurzivno tumačenje već unapred osuđeno na drastičnu
racionalnu redukciju i o kome, eventualno, ima smisla uslovno
raspravljati samo među onima koji su bili u prilici da ga vide.
Ovo, međutim, ne treba shvatiti u smislu da je u pitanju puka vizuelna fantazmagorija. Određen siže, naravno, postoji, ali vezati se samo za njega, znači, praktično, ne reći ništa o filmu.
Ovo, međutim, ne treba shvatiti u smislu da je u pitanju puka vizuelna fantazmagorija. Određen siže, naravno, postoji, ali vezati se samo za njega, znači, praktično, ne reći ništa o filmu.
Pošto slučaj "Hu-mana" nije
bio nikakav ekstravagantan izuzetak već, znatno pre, kulminaciona
tačka jednog razvojnog trenda koji je u toku proteklih nekoliko
godina iz pomodnosti prešao u osnovni stvaralački credo, s razlogom
su počela da se javljaju brižna pitanja što u ovakvim okolnostima
preostaje od naučne fantastike u domenu sedme umetnosti.
U celosti podređena mediju, ona gubi svaku mogućnost da se organski prožme njime, pretvorivši se, praktično, u ono što je medij bio u klasičnom SF filmu: samo puki dekor i alibi za nešto što je, u tako ortodoksnom obliku, potpuno nesrodno njegovoj prirodi.
U celosti podređena mediju, ona gubi svaku mogućnost da se organski prožme njime, pretvorivši se, praktično, u ono što je medij bio u klasičnom SF filmu: samo puki dekor i alibi za nešto što je, u tako ortodoksnom obliku, potpuno nesrodno njegovoj prirodi.
Novi podžanr
Razmatrajući ovaj problem odmah nakon
prošlogodišnje tršćanske smotre, a u svetlosti sličnih
prestrojavanja kroz koja je SF ranije prošao u okviru nekih drugih
medija, napisali smo:
"Šta se u ovakvoj situaciji može očekivati narednih godina? Čini nam se da ipak ne treba biti odveć zabrinut za budućnost naučne fantastike na velikom ekranu. Pravo da ovako mislimo daje nam skorašnje iskustvo u domenu pisane naučne fantastike - ono proisteklo iz konfrontacije 'starog' i 'novog' talasa koje je nesumnjivo pokazalo da se inovacije u ovom žanru ne mogu u nekom većem obimu tražiti na nivou medija, sasvim svejedno kojeg, budući da se na taj način ozbiljno narušava sižejna osnova, koja je, ipak, pravi temelj cele oblasti."
Nedavno okončani, petnaesti
međunarodni festival naučnofantastičkog filma u Trstu gotovo je u
celosti potvrdio naša predviđanja.
U ovogodišnjoj selekciji, koja raprezentuje sam vrh svetske filmske SF-proizvodnje iz protekle sezone, ne samo da su bili znatno mnogobrojniji oni filmovi čije se težište u opoziciji medij-žanr nalazilo na drugom polu, nego su njima i pripale sve značajnije nagrade smotre.
Da preokret bude još zanimljviji, ispostavilo se da najbolja ostvarenja imaju za neposrednu osnovu neki literarni tekst, najčešće priču, štoje već a priori isključilo mogućnost slobodnih, zamašnijih, eksperimentisanja na nivou medija.
Nakon kratkotrajne ekshibicionističke pustolovine sa pukim artizmom kao krajnjom ishodnom tačkom, naučna fantastika vratila se svojoj izvornoj paradigmi, u kojoj su žanrovske imanentnosti ključne odrednice.
U ovogodišnjoj selekciji, koja raprezentuje sam vrh svetske filmske SF-proizvodnje iz protekle sezone, ne samo da su bili znatno mnogobrojniji oni filmovi čije se težište u opoziciji medij-žanr nalazilo na drugom polu, nego su njima i pripale sve značajnije nagrade smotre.
Da preokret bude još zanimljviji, ispostavilo se da najbolja ostvarenja imaju za neposrednu osnovu neki literarni tekst, najčešće priču, štoje već a priori isključilo mogućnost slobodnih, zamašnijih, eksperimentisanja na nivou medija.
Nakon kratkotrajne ekshibicionističke pustolovine sa pukim artizmom kao krajnjom ishodnom tačkom, naučna fantastika vratila se svojoj izvornoj paradigmi, u kojoj su žanrovske imanentnosti ključne odrednice.
Da ovaj povratak sa metaforičkog na
narativni SF nije nikakvo zatvaranje obzorja vrste, već, znatno pre,
traženje novih izražajnih mogućnosti u drugim, manje nežanrovskim,
pravcima, valjano svedoči nekoliko karakterističnih primera.
Iako je žiri odlučio da glavnu festivalsku nagradu u klasi kratkometražnih filmova, "Zlatni pečat grada Trsta", dodeli duhovito zamišljenoj crtanoj parodiji na biblijske motive, "Fantabiblical", italijanskog reditelja Guida Manullija, objektivnoj publici u velelepnom amfiteatru San Giusto više su se dopala, ako je bar suditi po intenzitetu aplauza, dva druga kratka filma, oba igrana, čije je zajedničko svojstvo da su snimljena po književnim uzorima, što je pružilo povoda da neko suvislo ustvrdi kako smo dobili novi podžanr, filmsku SF-priču (za razliku od eventualnog "filmskog SF-romana", koji bi bio dugometražna ekranizacija literarnog ostvarenja odgovarajućeg roda).
Iako je žiri odlučio da glavnu festivalsku nagradu u klasi kratkometražnih filmova, "Zlatni pečat grada Trsta", dodeli duhovito zamišljenoj crtanoj parodiji na biblijske motive, "Fantabiblical", italijanskog reditelja Guida Manullija, objektivnoj publici u velelepnom amfiteatru San Giusto više su se dopala, ako je bar suditi po intenzitetu aplauza, dva druga kratka filma, oba igrana, čije je zajedničko svojstvo da su snimljena po književnim uzorima, što je pružilo povoda da neko suvislo ustvrdi kako smo dobili novi podžanr, filmsku SF-priču (za razliku od eventualnog "filmskog SF-romana", koji bi bio dugometražna ekranizacija literarnog ostvarenja odgovarajućeg roda).
Smatramo da je ova generička
klasifikacija uslovno prihvatljiva, kao i to da bi se od filmske
SF-priče u budućnosti s razlogom mogli očekivati sveži ekspresivni
kvaliteti, s obzirom na neke njene pogodnosti u odnosu na obimnije
filmske transpozicije.
Pogodnosti o kojima je reč mogle su se razabrati na više razina u dva prva dela ove vrste, koja su prikazana na poslednjem tršćanskom festivalu.
Prvi od njih, kanadski "Ružni dečak", jeste ostvarenje rediteljskog tandema Don Thompson i Barry Morse, a rađen je po istoimenoj noveli poznatog američkog SF-autora Isaaka Asimova.
Pogodnosti o kojima je reč mogle su se razabrati na više razina u dva prva dela ove vrste, koja su prikazana na poslednjem tršćanskom festivalu.
Prvi od njih, kanadski "Ružni dečak", jeste ostvarenje rediteljskog tandema Don Thompson i Barry Morse, a rađen je po istoimenoj noveli poznatog američkog SF-autora Isaaka Asimova.
Trijumf "Izbavitelja"
Maksimalna vernost književnom tekstu,
koji u filmskoj verziji ništa nije izgubio od autentične tenzije,
dobila je nadgradnju i kompenzaciju izvrsnim mizanscenom, maskama, a
ponajviše glumom, što je pružilo dobru priliku članovima
festivalskog žirija da se bar delimično iskupe za (kako se nama
čini) neopravdano podređivanje tog filma "Fantabiblicalu",
na taj način što su glavnoj protagonistkinji, Kati Reid, za izvrsnu
ulogu negovateljice neolitskog dečaka, dodelili najveće priznanje,
"Srebrni asteroid".
Postupak sproveden u oba pomenuta
filma, koji se zasnovao na linearnoj kinematografskoj obradi
književnog uzora, pokazao se kao prilično prihvatljiv recept.
Gledaoci, po pravilu, pretpostavljaju ovakve filmove složenijim
paraboličkim eksperimentima, odnosno znatno su naklonjeniji kanonima
klasične narativne naučne fantastike nego asocijativnoj
apstraktnosti koja se graniči sa pukim optičkim fantazmagorijama.
U klasi kratkog metra, žanr je ponovo uspostavio dominaciju nad medijem, ali ga nije grubo potisnuo u zaleđe, kao što je to ranije, u obrnutom smeru, bio slučaj; upravo to najvećma uliva nadu da će njihova osobena simbioza u filmskoj SF-priči i ubuduće davati ostvarenja visokog kvaliteta.
U klasi kratkog metra, žanr je ponovo uspostavio dominaciju nad medijem, ali ga nije grubo potisnuo u zaleđe, kao što je to ranije, u obrnutom smeru, bio slučaj; upravo to najvećma uliva nadu da će njihova osobena simbioza u filmskoj SF-priči i ubuduće davati ostvarenja visokog kvaliteta.
Na filmskoj transpoziciji književnog
dela temelji se i "apsolutni pobednik" Petnaestog
tršćanskog festivala, jugoslovenski film "Izbavitelj",
zagrebačkog reditelja Krste Papića, koji je dobio glavnu nagradu, "Zlatni asteroid", u klasi celovečernjih igranih filmova.
Zvuči gotovo neverovatno, ali domaći prvenac u okviru SF žanra bio je toliko superioran među ostvarenjima iz zemalja sa neuporedivo bogatijom filmskom tradicijom i produkcijom da se, prvi put u deceniju i po dugoj istoriji smotre, dogodilo da žiri donese jednoglasnu odluku, sa kojom se i publika listom složila.
Zvuči gotovo neverovatno, ali domaći prvenac u okviru SF žanra bio je toliko superioran među ostvarenjima iz zemalja sa neuporedivo bogatijom filmskom tradicijom i produkcijom da se, prvi put u deceniju i po dugoj istoriji smotre, dogodilo da žiri donese jednoglasnu odluku, sa kojom se i publika listom složila.
Sjajna Papićeva parabola o
svevremenosti i sveprisutnosti zla u svetu, u čijoj osnovi leže
motivi istoimene priče ruskog pisca Aleksandra Grina, nesumnjivo
spada u najviše domašaje jugoslovenske kinematografije.
Ona organski pripada jednom podžanru naučne fantastike, koji je počeo da biva izuzetno popularan krajem šezdesetih godina i kojim su se bavili najugledniji svetski sineasti.
Ali, dok u ostvarenjima jednog Kubricka ili Polanskog zlo bezrezervno trijumfuje na kraju, Papić prvi pravi svojevrstan dijalektički most između ortodoksne antiutopije i prostodušno-optimističke vizije sveta, karakteristične za klasičnu naučnu fantastiku: poruka njegovog dela ne donosi konačno razrešenje, baš kao što je nerazrešiva i drevna etička kontroverza koju ono razmatra, ali je upravo stoga životna u smislu da nije isključiva, već da objedinjuje u sebi i nadu i beznađe.
Ona organski pripada jednom podžanru naučne fantastike, koji je počeo da biva izuzetno popularan krajem šezdesetih godina i kojim su se bavili najugledniji svetski sineasti.
Ali, dok u ostvarenjima jednog Kubricka ili Polanskog zlo bezrezervno trijumfuje na kraju, Papić prvi pravi svojevrstan dijalektički most između ortodoksne antiutopije i prostodušno-optimističke vizije sveta, karakteristične za klasičnu naučnu fantastiku: poruka njegovog dela ne donosi konačno razrešenje, baš kao što je nerazrešiva i drevna etička kontroverza koju ono razmatra, ali je upravo stoga životna u smislu da nije isključiva, već da objedinjuje u sebi i nadu i beznađe.
Treba uporediti ovo s očajanjem koje
proishodi iz poslednjih kadrova "Paklene pomorandže" ili
"Bala vampira", da bi se tačno razabralo koje su kvalitete
Papićevog filma imali na umu članovi žirija kada su mu jednoglasno
dodelili "Zlatni asteroid" kao najboljem naučnofantastičkom
ostvarenju sezone.
Ako humanizam ne znači bezrezervnu
apologiju čoveka, već uviđanje njegove dijalektički protivurečne,
ambivalentne prirode, onda je "Izbavitelj" izuzetno human
film i upravo kao takav zavređuje nagradu koja mu je pripala.
Ovo je priznanje tim veće ako se ima na umu da je dobijeno u godini velikog zaokreta na SF-pozornici u domenu sedme umetnosti - zaokreta koji inauguriše sveže, originalne, vrednosti u gotovo otpisanom naučnofantastičkom filmu.
Napisao: Zoran Živković, obrada: Yugopapir (Start, 1977.)
Ovo je priznanje tim veće ako se ima na umu da je dobijeno u godini velikog zaokreta na SF-pozornici u domenu sedme umetnosti - zaokreta koji inauguriše sveže, originalne, vrednosti u gotovo otpisanom naučnofantastičkom filmu.
Napisao: Zoran Živković, obrada: Yugopapir (Start, 1977.)
